Petrol, petrol ürünleri, kimya, LPG, doğal gaz, kömür madenleri, hububat siloları, şeker fabrikaları, kereste ve mobilya fabrikaları, ekmek fırın ve fabrikaları gibi yanıcı, parlayıcı ve patlayıcı maddelerle uğraşan bir çok sanayi kollarında normal çalışma icabı veya arıza ve bakım gibi hallerde (gaz , toz, veya yanıcı madde buharı gibi nedenlerle) patlayıcı ortam oluşmaktadır. Elektrik aletlerinin çıkardığı kıvılcım ve ark bu ortamları tehlikeye düşürmekte ve patlamalara neden olmaktadırlar.
Bu nedenlerle bu gibi iş yerlerinin patlayıcı ortamlarında kullanılan elektrik aletleri farklı olmak zorundadır. İşte bu olaya ex-proof ve kullanılan elektrikli aletlere de exproof elektrik ürünleri adı verilmektedir. Kısaca ticari piyasada bu isimlerle tanınmaktadırlar.
Aslında EX-PROOF tabiri Amerikan uygulamasından alınmış olup Türkçesi “PATLAYICI ORTAMLAR ve PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN ELEKTRİKLİ ALETLER” şeklinde olmalıdır. EXPROOF yerine kısaca “PATLAMAYA KARŞI KORUNMUŞ” tabiri de kullanılabilir.
Patlayıcı Ortam Nedir?
Patlayıcı, parlayıcı ve yanıcı nitelikteki gaz, toz veya buharın hava ile karışarak patlayıcı kıvama geldikleri yerlere patlayıcı ortam denir. Patlayıcı ortamın kısa tarifi budur.
Patlayıcı ortam oluşması ve tehlike yaratabilmesi için üç unsurun bir araya gelmesi gerekir.
A. Patlayıcı madde; Patlayıcı, parlayıcı ve yanıcı gaz, buhar veya toz
B: Hava (Oksijen)
C: Enerji, patlamayı ateşleyecek bir kıvılcım veya güç kaynağı.
Bu üç unsurdan biri devre dışı edilebilirse patlama tehlikesi kalmaz.
GAZLAR
Yaygın olarak bilinen patlayıcı gazların en başında, doğal gaz, evlerde kullanılan tüp gaz (LPG) ve kaynak işlerinde kullanılan hidrojen ve asetilen gazları gelir. Bu gazlar hava ile karıştıklarında patlayıcı hale gelirler ve herhangi bir tetikleme ile (kıvılcım) patlayabilirler. Patlama hava ile karışım oranına bağlıdır. Karışımın bir alt ve bir de üst patlama sınırı vardır. Gazlarla ilgilenenler, alt patlama sınırının İngilizce kısaltması olan LEL ölçümünden bahsederler (LEL= lower explosive limit). Tüm dünyada LEL tabiri kullanıldığı için yazımızda da aynı simge kullanılmaktadır. LEL değeri, alınacak tedbirler için çok önemli bir veridir ve gazların tehlike derecesini (patlama kabiliyeti) belirler. Aynı şekilde gazların üst patlama sınırı UEL olarak adlandırılır. (UEL= upper explosive limit)
SIVILAR
Bilinen, “yanıcı parlayıcı ve patlayıcı” sıvıların başında petrol ürünleri gelir (benzin, benzol, mazot, tiner gibi). Yanıcı sıvılar buharlaşarak hava ile karışıp patlayıcı ortam oluştururlar. Sıvıların buharlaşması ortam sıcaklığına bağlıdır. Patlayabilecek kıvamda (oranda) sıvı buharı oluşturan en düşük sıcaklığa PARLAMA NOKTASI (FLASH POINT) denilir. Bu değer, gazlardaki LEL gibi, alınacak tedbirler için önemli bir veridir ve sıvıların tehlike derecesini belirler. Sıvılar patlama noktalarına göre tehlike sınıflarına ayrılmaktadır. Bu sınıflandırmalar Amerikan NFPA 30 standardına göre yapılmaktadır ve dünyaya Amerikan uygulaması hakimdir.
KATI MADDELER, TOZLAR
Tozların havanın oksijeni ile karışımı ya “toz bulutu” halinde veya ince tabaka şeklinde mümkündür. Tozlar genellikle ince bir film şeklinde tesis üzerine yapışık şekilde dururlar. Tesisin ısınmasından veya dışarıdan gelen her hangi bir ısı kaynağı ile yanıcı tozun çok küçük bir bölümü akkor hale gelerek patlamaya neden olabilir. Patlayan bu çok küçük porsiyon diğer tozları havaya üfleyerek “patlayıcı bir toz bulutu” oluşmasını sağlar. Bu bulut daha da şiddetli patlar ve patlayan bulut yeni toz bulutları oluşmasına yardımcı olacağı için toz patlaması zincirleme bir reaksiyona ve diğer bir deyim ile “yürüyen bir patlama” felaketine dönüşebilir. Toz patlamaları gaz patlamalarından çok daha tehlikeli ve tahrip edicidirler.
ATEŞLEME KAYNAKLARI
“Patlayıcı, parlayıcı ve yanıcı gaz, toz ve buharın” havanın oksijeni ile karıştıklarında patlayabilmeleri için bir enerji kaynağına ihtiyaç vardır. Bu enerji kaynağı genellikle elektrikli aletlerin ark çıkaran kontakları ve ısınan yüzeyleri olmakla birlikte, enerji birikimi ve biriken enerjinin boşalmasına neden olan tüm kaynaklar tehlikeli ortamı patlatabilirler. Örneğin sürtünme dolayısı ile meydana gelen statik elektrik ve yine sürtünerek kıvılcım çıkaran metal parçalar kolaylıkla tehlike kaynağı olabilir. Tehlikeli ortamı ateşleyen başlıca olay ve enerji kaynakları şunlardır:
1) Elektrik Ark ve Kıvılcımı
2) Sıcak Yüzeyler (statik ısı ile patlama)
3) Mekanik Sürtünme ile Çıkan Kıvılcım
4) Statik Elektriklenme
Patlama Sıcaklığı ve Isı Grupları
Patlama sıcaklıkları, yüzeyin büyüklüğünden, şeklinden ve çeşidinden etkilenir.
Bu normal atmosfer koşullarında, kıvılcım ve alevin bulunmadığı bir ortamda yangın çıkması için gerekli olan minimum sıcaklıktır.( Isınmadan ya da ısıtma kaynağından bağımsız kendi kendine oluşabilen patlamaya sebep verecek ısı derecesi)
Otoritelerin hemfikir olduğu IEC 60079-4, NEC, CENELEC ve diğer standartlar;
patlama sıcaklığının kararlaştırılmasında en düşük pratik değerin bulunması üzerinde anlaşmışlardır. Bu gazların ve buharların ısı sınıflarına ayrılmasını içerir.
Bu ısı sınıflarına uygun olarak; elektrik aletleri ve diğer teknolojik aletler, yüzey sıcaklığının alev alma olasılığı hariç tutularak, yüzey sıcaklıklarına göre sınıflandırılmıştır. Aşağıdaki tablo sınıfları ve maksimum sıcaklıkları açıklamaktadır.
Patlayıcı Tehlike Bölgesi Tanımı
Çalışma ve işletme şartları her iş yerinde ve her sanayi dalında aynı değildir.
Her tehlikeli ortama aynı tip aleti yerleştirmek ve tek bir sistem uygulamak ekonomik olmamaktadır. Bu nedenle konunun uzmanları, patlayıcı ortamları tehlike derecesine göre sınıflara ayırmışlardır.
Emniyet, güvenlik, işletme ve bakım kolaylığı ve özellikle ekonomik nedenlerle her ortam için farklı bir uygulama öngörmüşlerdir. Diğer bir deyişle, sürekli patlayıcı oranda gaz olan bir yerde alınacak tedbirler ve uygulanacak elektrik aygıtları ile, “tesadüfen, arada bir ve çok kısa süreli” patlayıcı ortam teşekkül eden bir yerde alınacak önlemler ile çalıştırılacak elektrik aygıtları aynı olamaz. En azından ekonomik olmaları için patlayıcı ortamları sınıflara ayırmak gerekir. Bu sınıflara BÖLGE veya ZONE adı verilir.
Patlayıcı ortamları bölgelere ayırmada iki görüş hakimdir. Birincisi kömür sanayinde öncü olan BATI AVRUPA GÖRÜŞÜ ve ZONE SİSTEMİ, diğeri de petrol sanayinde öncü olan KUZEY AMERİKAN GÖRÜŞÜ ve DIVISION SİSTEMİ ve uygulamasıdır.
ZONE SINIFLANDIRMASI | GAZ
ZONE 0 – Yüksek oranlarda patlayıcı gaz ve buharın;
Sürekli olarak bulunduğu
Uzun süreli bulunduğu
ZONE 1 – Yüksek oranlarda patlayıcı gaz ve buharın;
Normal çalışma koşullarında bulunma olasılığının az olduğu
Tamir, bakım işlemleri ya da sızıntılar sebebiyle bulunabileceği
ZONE 2 – Yüksek oranlarda patlayıcı gaz ve buharın;
Çok kısa süreli oluştuğu
Kazalar ve çeşitli olağandışı çalışma koşulları sebebiyle tehlikeli hale geldiği
* Kaynak: NEC makale 505-9, CEC Bölüm 18, EN60079-10, IEC 60079-10
ZONE SINIFLANDIRMASI- TOZ
ZONE 20 – Yüksek oranlarda patlayıcı tozun;
Sürekli olarak bulunduğu
Uzun süreli bulunduğu
ZONE 21 – Yüksek oranlarda patlayıcı tozun;
Normal çalışma koşullarında bulunma olasılığının az olduğu
Tamir, bakım işlemleri ya da sızıntılar sebebiyle bulunabileceği
ZONE 22 – Yüksek oranlarda patlayıcı tozun;
Çok kısa süreli oluştuğu
Kazalar ve çeşitli olağandışı çalışma koşulları sebebiyle tehlikeli hale geldiği
Zone sisteminde patlayıcı gazlar G ve tozlar da D harfi ile belirlenir.
GRUP SINIFLANDIRMASI (EN 50014)
• Group I — Grizu olasılığının olduğu madenlerde kullanılan Elektrik Aletleri
(yeraltında kullanılır)
• Group II —Patlama olasılığı bulunan ortamlarda kullanılan Elektrik Aletleri
(maden dışı – yer üstü)
KUZEY AMERİKAN GÖRÜŞÜ ve UYGULAMASI:
DIVISION SİSTEMİ
Amerikan görüşü ANSI/NFPA 70, NEC standartlarında belirlenmiştir. Amerikan standartları patlayıcı ortamları iki bölüme ayırmaktadır.
DIVISION 1 : Normal çalışma koşullarında patlayıcı ortam oluşan ve oluşma ihtimali yüksek olan ve uzun süren yerler DIVISION 1 kapsamındadır.
DIVISION 2 : Normal çalışma koşullarında patlayıcı ortam oluşma ihtimali az olan yerler. Ancak anormal hallerde (tamir bakım, arıza, kaza gibi) patlayıcı ortam oluşan ve oluşma ihtimali olan ve kısa süren yerler DIVISION 2 kapsamındadır.
NEC patlayıcı maddelere göre de sınıf ayrımı yapmaktadır. Bunlara CLASS adı veriler.
CLASS I : Patlayabilir gaz ve buharlar.
CLASS II : Patlayabilir tozlar; kömür tozu un ve şeker tozu gibi.
CLASS III : Uçucu tozlar. Normalde tozdan daha iri maddeler. Pamuk tozu, hızar tozu, tekstil liftleri gibi. Bu maddeler patlayıcı değil daha ziyade yanıcı ve yangın tehlikesi içeren maddelerdir.
NEC ayrıca aşağıdaki patlayıcı madde gruplarını da tarif etmiştir.
GROUP A : Bu gruba asetilen gazı dahil edilmiştir. Bu gazın hidrojen gazından daha üst gruba alınmasının nedeni “bakır asetilenin” sürtünme ile kolayca ateş almasıdır.
GROUP B : Bu grupta hidrojen gazı vardır.
GROUP C : Alkoller ve eterler
GROUP D : Metan, propan, oktan, dekan vs…
GROUP E,F,G : Toz gruplarıdır.
Şubat 2, 2023 -
Okuduğunuz için teşekkür ederim.